غم و شادی در متون دینی – استدلال های موافق حزن

در مجموع سه دلیل در تایید مطلوبیت حزن از متون دینی ارائه شده است:

1) آیه 84 سوره توبة: « پس باید کم بخندند و زیاد گریه کنند ... » (فلیضحکوا قلیلا و لیبکوا کثیرا ...)

با توجه به ادامه آیه و آیات قبل، مشخص می شود که این آیه در بیان حال کسانیست که رفتار ناشایستی از آنان سر زده و از آن رفتار شادمانند و به آنها گفته می شود که در اشتباهند و باید کمتر بخندند و زیاد گریه کنند.

(فرح المخلفون بمقعدهم خلاف رسول الله و کرهوا ان یجاهدوا باموالهم و انفسهم فی سبیل الله و قالوا لا تنفروا فی الحر قل نار حهنم اشد حرا لو کانو یفقهون (83) فلیضحکوا قلیلا ولیبکوا کثیرا جزاءً بما کانوا یکسبون(84) )

2) آیه 77 سوره قصص: « ... خداوند افراد شادمان را دوست ندارد » (... انّ الله لا یحبّ الفرحین)

این آیه نیز در مورد « قارون » است و شرح می دهد که مردم ، به او که از داشتن ثروت شخصی و بی توجهی به نیازمندان شادمان بود ، می گویند : « لا تفرح ، انّ الله لا یحبّ الفرحین = شادمان نباش که خداوند ، این گونه افراد شادمان را دوست ندارد » .

اصطلاحا « الف ولام » در « الفرحین » الف ولام « عهد » است . یعنی ؛ خداوند « شادمانانی از نوع آنان که در این خطاب ، مورد نظر بوده اند » را دوست ندارد . اگر « الف و لام » در این عبارت ، از نوع « الف و لام جنس » بود ، همه ی انواع « شادمانان » را شامل می شد و آنگاه می توانست دلیل بر عدم محبوبیت شادمانی باشد ولی با توجه به سیاق و موضوع مورد بحث در آیه ، به عدم شمول بر همه ی شادمانان اطمینان پیدا می شود .

ضمنا ، این تفسیر از این آیه ( علاوه بر عدم تناسب با سیاق و متن کامل آیه ) با رویکردی که در روایات پیش گفته دیده شد نیز منافات دارد . با توجه به اینکه آن روایات معتبره ، نشان می دادند که پیامبر و ائمه ، معتقدند که « خداوند دوست دار شادی و شادی بخش بودن بشر است » و از طرفی ، تفسیر حقیقی این آیه ی قرآن را نیز بهتر از دیگران می دانستند ، معلوم می شود که منافاتی بین تفسیر این آیه و آن رویکرد نمی دیدند .

3) مستند دیگر، برخی روایات است که عزاداری و استحباب گریستن بر مصائب اهل البیت (ع) را یاد آوری می کنند . در مورد صحت انتساب این روایات و نیز دلالت آنها بر مطلوب ( لزوم برپایی مراسم خاص و هرساله ) اظهار نظری نمی کنم اما آنچه با قطعیت می توان گفت این است که با سیره ائمه علیهم السلام و اصحاب نزدیک ایشان چندان سازگاری ندارد . در این مورد به ذکر یک نمونه از امام خمینی اکتفا می کنم: ایشان در مکاسب محرمه (جلد 1 صفحه 223 چاپ مهر قم) در جواب برخی فقیهان که ادعای « مرسوم بودن خواندن مرثیه در حضور ائمه ی هدی علیهم السلام » را می کنند ، صراحتا می نویسند:

« ... لأنّ تلک المجالس المرسومة فی هذه الأعصار ، لم تکن معهودة قبل عصر الصّفویّة بهذاالرّواج ، و اما فی عصر الأئمّة (ع) و بعده الی مدّة مدیدة ، فلا شکّ فی عدم تعارف انعقادها رأسا ، فضلا عن التّغنّی فیها بمرآی و منظر المعصومین (ع) حتّی یکشف عدم الرّدع عن الجواز و الإستحباب »

« ... چرا که مراسم و مجالس ، به گونه ای که در قرون اخیره و اکنون رایج است، حقیقتا قبل از عصر صفویّه ، در این حد رایج و مرسوم نبود . و اما در زمان ائمه (ع) و مدت ها ی طولانی پس از آن ، تردیدی نیست که اساسا مجلسی برای مرثیه خوانی برپا نمی شد تا چه رسد به مرثیه خوانی با آواز های غنائی در حضور معصومین (ع) تا از عدم منع آنان، جواز یا استحباب غناء در مراثی ، کشف شود »

هر چند موضوع بحث، جواز یا عدم جواز غنا در مراثی بوده است، اما مراد ما به روشنی در این نقل قول تایید شده است که در زمان معصومین اساسا مجلسی برای مرثیه خوانی برپا نمی شده است.

این بحث جای کنکاش بیشتری دارد و روشن است که بحث به همین جا ختم نمی شود و می توان دلایلی برای جواز یا حتی استحباب برپایی چنین مراسمی در حال حاضر اقامه کرد؛ اما حتی در این صورت هم نمی توان از این استحباب که مربوط به موقعیتی خاص و به دلیلی روشن است، پسندیده بودن مطلق حزن و اندوه و رجحان آن بر شادی را بطور عام نتیجه گرفت.

شاد و پیروز باشید